Alarm! De Maastrichtse stadsbibliotheek ruimt etages met boeken leeg om plaats te maken voor “culinair en cultureel amusement.” Oud-hoogleraar Wiel Kusters betreedt de barricaden, PAUL VAN DER STEEN hoort zijn klachten aan. “Een bibliotheek is een geestelijke krachtcentrale.”

Misschien ging het al mis rond de eeuwwisseling, bij de bouw van Centre Céramique, toen de gemeente Maastricht niet langer genoeg had aan een bibliotheek die alleen bibliotheek wilde zijn.

Wiel Kusters, dichter/schrijver en honorair hoogleraar algemene en Nederlandse letterkunde aan de Universiteit Maastricht, zag met lede ogen aan hoe het gebouw steeds minder een boekentempel werd waar lezen en de bijzondere collectie werden gevierd. Zeker, hij begreep dat een deel van de aanpassingen onvermijdelijk was. Hij snapt dat een bibliotheek met zijn tijd mee moet gaan. Maar de laatste tijd ziet hij meer dan alleen aanpassingen. Hier is sprake van kaalslag, en afbraak. Vandaar dat hij in het geweer komt.

Gedeputeerde Ger Koopmans (cultuur) vindt dat de stadsbibliotheek te weinig waar voor zijn geld biedt en schrapt de provinciale bijdrage. Voor de gemeente Maastricht aanleiding om etages met boekenrekken leeg te ruimen, ze maken plaats voor exposities en ‘activiteiten’. Ook in het depot dreigt veel te verdwijnen: mogelijk gaat de helft van de bibliotheekcollectie de deur uit.

“Een ander soort tijdsopvatting maakt opgang”, constateert Kusters. “De verbondenheid met het verleden verdwijnt, net als het echte vooruitkijken naar de toekomst. De continuïteit wordt niet meer beleefd. Het hier en nu telt. Tijd is geld.”

Kusters brengt het met enige aarzeling. Hij is bang dat hij open deuren intrapt. Als het in zijn ogen zo vanzelfsprekende echter niet meer vanzelfsprekend is, moet dat maar. “Al die boeken worden dan al snel gezien als ouwe meuk. Daar is aan de toekomst geen behoefte meer aan, meent men, we hebben nieuwe dragers en technologieën. Daarbij wordt vergeten dat die dragers en technologieën snel verouderen, omdat er steeds nieuwe dragers en technologieën komen. Dus je moet bronnen niet alleen nu maar ook in de toekomst keer op keer opnieuw ontsluiten. Wat nu een goedkopere oplossing lijkt, kan over een tijd weleens een kostbare onderneming blijken. Terwijl boeken blijven. Doe je ze weg, dan krijg je ze nooit meer terug.”

Wiel Kusters is geen geboren demonstrant. Actievoeren zit niet in zijn aard, maar niks doen is geen optie. Met gelijkgestemden als Jet van Aalst (Vereniging Literaire Activiteiten Maastricht), Lucien Custers (Maatschappij der Nederlandse Letterkunde), Hans Liebregts (Letterkundig Centrum Limburg) en Lou Spronck (Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap) zette Kusters zijn handtekening onder een brandbrief. Ze wijzen gemeente, provincie, universiteit en Limburgse erfgoedcentra op een in hun ogen culturele kaalslag.. Een instituut wordt “omgetoverd tot een paleis van culinair en cultureel amusement. Wie momenteel het Centre Céramique bezoekt, bekruipt hier en daar het gevoel dat er sprake is van verhuizing en uitverkoop.”

Kusters wijst op het unieke karakter van de Maastrichtse stadsbibliotheek. “Centre Céramique is een gemeentelijke instelling, maar heeft met haar boekencollectie ook een provinciale functie en vertegenwoordigt zelfs landelijk waarde. Zoals je in de Pietersberg door de mergelwinning de lagen van de tijd kunt zien, lukt dat met de collectie van Centre Céramique ook. We hebben het over een verzameling boeken waaraan in de tijd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden is begonnen. In een overwegend rooms-katholiek deel van een land onder protestants bestuur. Dat zorgt voor iets heel eigens en oorspronkelijks ten opzichte van andere grote bibliotheken elders in Nederland.”

De bezorgdheid van Kusters is groot. “Vergelijkingen met de vernietigingen in de Syrische woestijnstad Palmyra door Islamitische Staat gaan te ver, maar het is wel zo dat beleidsmakers onvoldoende beseffen dat ze eeuwenoude cultuur dreigen te vernietigen, dat ze de continuïteit abrupt verbreken.”

Het zit hem ook in het managementdenken, dat een verbrokkeling van tijd in zich heeft. “Managers denken haast per definitie in korte termijnen. Ze worden ingehuurd om in drie tot vijf jaar iets te presteren, targets te halen. Vaak zijn het onaangename klussen.

Keuzes worden teruggebracht tot louter financieel-economische kwesties. Wat wordt wegbezuinigd, wordt al snel elitair genoemd. Waardering voor kennis en vakmanschap sneeuwt onder.”

Met weemoed denkt Kusters terug aan zijn jeugd toen hij in de parochiebibliotheek van Spekholzerheide zijn eerste boeken kon lenen. Werelden gingen open. “Zelfs de gestencilde catalogus vond ik opwindend. Ik ruik de geur nog steeds. Er stonden titels op die je als jongen eigenlijk niet mocht lenen. Bijvoorbeeld De dokter en het lichte meisje van Simon Vestdijk. Daar had ik hele gedachten bij. Later lukte het me dat soort boeken mee naar huis te krijgen. Waarschijnlijk dachten ze dat ik ze voor mijn ouders kwam halen. Ik las zo dingen die ik niet altijd helemaal begreep, maar die me intrigeerden. Het maakte nieuwsgierig en hongerig naar meer.”

Kusters wil maar zeggen: “Een bibliotheek is een geestelijke krachtcentrale. Die rol was in meer humanistische tijden ook onomstreden. Dat is veranderd. Toen ik bij de Universiteit Maastricht begon te werken, hoorde ik cultuurfilosofen voor het eerst praten over het toegroeien naar een post-humanistische samenleving. Ik begreep toen nog niet precies wat daarmee werd bedoeld. Nu helaas wel. Het ooit bijna religieus geladen idee van verheffing is in diskrediet geraakt. Waarheid en menselijke waardigheid tellen steeds minder. Individuen worden ontmenselijkt met begrippen als ‘gelukszoeker’ of ‘dobberneger’. Humanistische waarden gelden als politiek correct of pathetisch. Gewoontes en zaken worden als ‘immaterieel erfgoed’ voorgedragen voor een of andere erfgoedlijst. Dat wel. Zolang het allemaal maar niks kost.”

Minder titels,
meer lezers

De gemeentelijke bijdrage aan Centre Céramique (gebouw en bibliotheek) is de laatste vijf jaar gedaald van 7,2 naar 6,7 miljoen euro per jaar. Hoeveel de gemeente de komende jaren verder bezuinigt, was bij het ter perse gaan van dit nummer nog niet bekend. De provincie heeft haar jaarlijkse bijdrage van 220.000 euro voor Limburgensia alvast geschrapt.

De omvang van de bibliotheek (boeken, cd’s en dvd’s) in Centre Céramique is de afgelopen tien jaar bijna gehalveerd, van 284.624 naar 147.653 titels, aldus de gemeente Maastricht. Het aantal uitleningen daalde in die periode van 798.513 naar 535.843. Het ledental schommelt al jaren tussen de 25.000 en 30.000. Vorig jaar hadden 27.573 mensen een abonnement.

Landelijk gezien groeit het aantal jongeren dat boeken leent. In 1999 waren 2 miljoen jongeren tot achttien jaar lid van een bibliotheek. In 2015 waren dat er 2,3 miljoen. Deze cijfers komen uit de Monitor Bibliotheekwet 2015 die minister Jet Bussemaker (OCW) naar de Tweede Kamer heeft gestuurd. In deze nieuwe wet hebben bibliotheken wegens veranderend leesgedrag, tijdsbesteding en mediagebruik van hun publiek nieuwe taken gekregen, zoals leesbevordering onder jongeren.

Hoewel het aantal volwassen leden is gedaald, kunnen de cijfers er volgens Bussemaker op wijzen “dat na jaren van terugloop nu consolidatie aan het ontstaan is.” Het aantal leden is voor het eerst stabiel: 3,8 miljoen in zowel 2014 als 2015. Het totaal aantal boekuitleningen stijgt weer, van 73 miljoen in 2014 naar 74 miljoen in 2015. De stabilisatie komt na jaren van dramatische dalingen. In 1999 werden er nog 158 miljoen boeken uitgeleend.

Landelijk maken de jeugdleden nu bijna tweederde uit van het ledenbestand van openbare bibliotheken. In 2015 werden daardoor voor het eerst meer jeugdboeken dan boeken voor volwassenen uitgeleend: 38 miljoen tegen 36 miljoen keer. Ook werden vier miljoen e-books uitgeleend. Intussen blijft het aantal bibliotheken afnemen, van 1.999 vestigingen in 2011 naar 770 in 2015. Het aantal service- en afhaalpunten nam in die periode toe.