Marie-Louise Stheins wilde per se het boek van Kristien Hemmerechts over Michelle Martin, de meest gehate vrouw van België, op de planken brengen. STAN VAN HERPEN sprak met actrice en schrijfster over De vrouw die de honden eten gaf. “We zijn allemaal leugenachtige, sukkelige wezens.”
Kindermoordenaar Marc Dutroux geldt voor de meeste Belgen als het absolute kwaad, en zal dat nog wel een paar generaties blijven. Een onmens, een genetische anomalie, een statistische uitzondering die we zover mogelijk van ons moeten houden. Dat geldt ook voor zijn handlangers. Wie aan die kwalificaties wenst te morrelen en met nuances durft te komen, kan op heftige emotionele weerstand rekenen. Nog steeds.
Met haar boek De vrouw die de honden eten gaf probeerde schrijfster Kristien Hemmerechts in 2014 zicht te krijgen op de processen in het hoofd van Michelle Martin, vrouw, handlanger en moeder van de drie kinderen van Dutroux. Terwijl haar man in de gevangenis zat liet ze twee meisjes verhongeren in een kelder. Hemmerechts vroeg zich af wat Martin al die jaren gedacht moet kúnnen hebben? Met als achterliggend idee: of we het nu leuk vinden of niet, Martin is een mens, haar gedrag is menselijk.
Die invalshoek werd Hemmerechts in België niet in dank afgenomen. Boekhandels weerden haar boek uit de schappen, de schrijfster ontving doodsbedreigingen, de recensies waren, in tegenstelling tot die in Nederland, veelal negatief.
“Voor mij kwam de heftigheid van de reacties als een verrassing”, zegt Hemmerechts ruim vijf jaar later. “Natuurlijk, ik wist dat het gevoelig zou liggen. En ik begrijp dat het veiliger voelt om de Martins van deze wereld weg te zetten als onmensen. Maar zo heftig als dit had ik het niet verwacht. Ik moet tot op de dag van vandaag uitleggen dat ik Martin niet verdedig met het boek. Terwijl, als je Macbeth speelt, gaat toch ook niemand zeggen dat je een moordenaar verdedigt?”
Marie-Louise Stheins. foto Joyce van Belkom
En nu is er een toneelstuk, deels gebaseerd op het boek, deels op aanvullende bronnen. Een initiatief van actrice Marie-Louise Stheins die Martin speelt, en regisseur Julie Van den Berghe. Naar hun zeggen lazen ze de afgelopen jaren zowat alles wat er over Dutroux en Martin is geschreven. Het toneelstuk volgt de opzet van het boek in die zin dat we Michelle Martin gaan zien zoals zij zichzelf ziet.
Maar hoe speel je als actrice een actrice? Want dat is een van de weinige dingen die voor Marie-Louise Stheins (62) vaststaat: Martin is een fantast, een manipulante, misschien zelfs wel een psychopaat – wat dat soort kwalificaties ook betekenen. “Ik wilde dit boek op het toneel brengen omdat ik gefascineerd was door haar. Ik wilde haar begrijpen. Beginnersfout, ze ís niet te begrijpen. Het enige waar je je dan op kunt richten als acteur, is het proces, het hoe. Hoe werkte dat mogelijk in haar hoofd? Dat valt nog enigszins te volgen.”
De periode na het verschijnen van De vrouw die de honden eten gaf viel Hemmerechts zwaar. Ze kreeg relatief weinig bijval in haar thuisland, het was een eenzame strijd. Zonder een spoor van ironie: “De laatste illusies die ik had over de goedheid van de mens zijn toen wel verdwenen.” Heeft ze niet getwijfeld, toen Van den Berghe en Stheins bij haar aanklopten met het idee? Bang dat alle kritiek met bijbehorende digitale drek weer opnieuw op haar zou neerdalen? Het is even stil. Dan: “Nee. Ik heb ze wel gewaarschuwd: weet waar je aan begint. Bij het verschijnen van het boek konden mensen al moeilijk onderscheid maken tussen het personage en de schrijver, hoe zal dat zijn als iemand Martin vertolkt op het toneel? Ik hoop voor Marie dat de reacties deze keer minder extreem zijn. Het stuk speelt vooralsnog alleen in Nederland, dat scheelt, daar was de kritiek op het boek lang niet zo heftig.”
Is Stheins bang voor de reacties? “Eerlijk? Een beetje wel ja. Ik ben bang dat mensen het verkeerd begrijpen. Dat mensen denken dat ik haar verdedig, of begrijp. Ik wil laten zien hoe ik denk dat haar kop werkt.”
Je zult als publiek een vrouw zien met gedachten waar je soms empathie mee hebt, legt ze uit, maar van wie je het volgende moment denkt: wat een ongelooflijk schijtwijf. Om die balans goed te krijgen, dat vindt ze het meest lastig aan het stuk. “Het publiek mag geen seconde denken dat ik haar verdedig. Maar ze manipuleert, dus probeert ze jou als publiek in te palmen en empathie op te wekken; die kant van haar moet je ook laten zien. Ik zou willen dat je je als kijker betrapt voelt. Zo van: ik heb met haar te doen. En dan meteen erna denkt: ‘Dit is het goorste klotewijf dat ik ooit gezien heb’.”
In het boek van Hemmerechts worden geen details beschreven; geen woord over hoe de slachtoffers door Dutroux en Martin werden behandeld. Maar toch zijn ze er voortdurend, in het hoofd laten werkelijkheid en herinneringen zich lastig opzijzetten. Hemmerechts: “Paul Marchal (de vader van een van de slachtoffers, red.) vond het boek kwetsend. Het boek is niet kwetsend bedoeld. Ik heb bij het schrijven rekening gehouden met de slachtoffers, je zult in het boek geen enkel detail over seksueel misbruik tegenkomen, dat heb ik er bewust buiten gehouden.”
Kristien Hemmerechts: ,,Gaandeweg werd Michelle Martin een veel normaler mens dan ik van tevoren had gedacht.” foto Joyce van Belkom
Het wereldbeeld van Kristien Hemmerechts is weinig opbeurend; zelf zou ze het als “realistisch” typeren. De mens, zegt ze, is in de kern een egoïstisch wezen. “En de slechtheid die met dat egoïsme gepaard kan gaan, schuilt in ons allemaal. Ik heb lang getwijfeld of ik dat citaat van Hannah Arendt als motto in het boek moest zetten: “The sad truth is that most evil is done by people who never make up their minds to be good or evil.” Het kwaad wordt niet noodzakelijk als kwaad gepland. Het ontstaat vaak als iets banaals, iets alledaags.”
“Ik vind het belangrijk dat we ál het menselijk gedrag bestuderen. Ik vind veel menselijk gedrag eigenaardig, bevreemdend. Dat heb ik al sinds mijn jeugd. Disneyland, de tv-comedy Friends, zo zien we onszelf graag, als moreel zuiver, onschuldig en goed. Maar in werkelijkheid is ons gedrag veel complexer en dubbelzinniger. Als je het dunne laagje wegkrast…. Maar die realiteit negeren we het liefst. Terwijl ik denk dat het heel bevrijdend zou zijn als we onze eigen tekortkomingen wat vaker onder ogen zouden zien.”
Paul Marchal zei over het boek van Hemmerechts dat het menselijkheid probeert te vinden bij Martin. “Maar die is er niet.” Heeft Stheins enige menselijkheid gevonden? “Ik vind het belangrijk dat we de mensheid in al haar facetten laten zien. En of je dat nou een prettig idee vindt of niet, Martin is een mens. Ik snap de reactie van Paul Marchal wel en heb er ook veel begrip voor, maar ik ben het niet met hem eens. We sluiten iets heel belangrijks uit als we niet onderzoeken hoe iemand tot zulke daden heeft kunnen komen.”
“Ik denk niet dat ieder mens per definitie een monster in zich heeft, maar dat sommige mensen er wel ontvankelijker voor zijn. Je kunt Martin een monster noemen, maar daarmee is het verhaal voor mij niet af. Ik wil proberen te begrijpen hoe ze daar is gekomen. Het blijft gissen, het is ontzettend moeilijk om vat op haar te krijgen, omdat ze zo’n manipulatieve tuthola is. Ik denk dat ze toen ze Dutroux leerde kennen een naïef meisje was, een omhulsel om een leegte, gecreëerd door een jeugd met een manipulatieve moeder die haar weghield van de wereld. Ze was kwetsbaar, ontvankelijk en manipuleerbaar – haar opvoeding had haar klaargestoomd voor de bevelen. Het roofdier Dutroux rook dat.”
Wat deed het met haar als actrice, om al die tijd zo dicht bij iemand als Martin te zijn? De voorbereiding vond ze het zwaarst. Al die rechtbankverslagen, het boek van Hans Knoop over Dutroux – de informatie daarin is allemaal erg gedetailleerd. Vooral de verhalen over de kinderen, die nog erger behandeld zijn dan wij vaak weten: op een gegeven moment ging ze onderuit. Slapeloze nachten. “Ik moest afstand nemen, en dat is gek genoeg wel gelukt.”
Heeft het haar nieuwe inzichten over Martin opgeleverd? “De echte antwoorden krijg je natuurlijk niet, je kun je alleen maar proberen voor te stellen wat er in haar omging. Toen ik in mijn gedachten bovenaan die keldertrap stond en me afvroeg waarom ze niets heeft gedaan, dacht ik: die is met allemaal praktische bezwaren gekomen, was doodsbang en heeft de gedachten aan de meisjes zoveel mogelijk geblokkeerd. Ik weet niet hoe goed jij daarin bent, maar ik kan dat best goed, gedachten blokkeren. Dat moet zij in extreme mate ook hebben gedaan. En zo die deur dichtgehouden.”
In hoeverre heeft het schrijven van het boek Hemmerechts gevormd? “Ik voelde een gigantisch gevoel van machteloosheid. Ik wilde zo graag dat ik die kindjes alsnog kon gaan redden. En het was confronterend. Ik begon aan het boek met het idee dat Dutroux en Martin hele andere mensen zijn dan jij en ik. Maar gaandeweg werd Martin een veel normaler mens dan ik van tevoren had gedacht. In het verlengde van filosofe Hannah Arendt denk ik dat het kwaad vaak een kwestie van luiheid is, van nonchalance, van dingen niet doen. Er zijn ook momenten in mijn leven geweest dat ik de deur simpelweg heb dichtgelaten. We zijn allemaal leugenachtige, sukkelige wezens. Laten we nou eens beginnen met dat te onderkennen.”
