Wo bist du geboren?
Een harde werker, zegt iemand in de Berlijnse scène over William Engelen. Dat blijkt wanneer de kunstenaar in de bar van kunstplatform KW aan de Auguststrasse een exposé geeft van de dingen waar hij zoal mee bezig is.
Op 13 september 2009 werd zijn Komponenten für Akkordeon opgevoerd in Museum Abteiberg in Mönchengladbach; de opnames maakten vervolgens deel uit van de expositie Das Gespinst. In november installeerde hij in Wenen een 8-kanaals klankinstallatie in een onderdoorgang in het Museumkwartier. Het ter plekke gecomponeerde stuk Fräulein Grosch baseerde hij op verhalen van mensen over pianoles in Wenen en Berlijn. Ook werd er het stuk Verstrijken voor viola, gebaseerd op dagboekaantekeningen, uitgevoerd door Dimitrios Polisoides.
Begin dit jaar zat Engelen met een stipendium in Tokyo. Hij componeerde een geluidswerk op basis van de non-verbale klanken waarmee Japanners hun emoties tonen. Het werd in mei gepresenteerd tijdens een tentoonstelling over mobiele telefonie in Dresden. In Tokyo schreef hij ook nog twee stukken voor twee traditionele Japanse instrumenten, de sho (mondorgel) en de shakuhachi (bamboefluit).
William Engelen (Weert, 1964) is geen componist in de traditionele zin van het woord. Hij is opgeleid tot beeldend kunstenaar, als muzikant en componist is hij autodidact. In zijn werkkamer staat een piano, maar hij kan amper noten lezen. “Als student speelde ik behoorlijk slecht gitaar in popbandjes. Ik schreef wel liedjes, maar ben daar na mijn studententijd mee opgehouden. Toen ben ik me vooral gaan richten op sculpturen, installaties en tekeningen.”
Engelen ziet zichzelf als conceptueel kunstenaar, hij ontwerpt ook installaties en sculpturen die één kunstwerk vormen met zijn composities, zoals Verstrijken voor Ensemble (2008) in Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam. Toch krijgen zijn muzikale activiteiten de overhand nu zijn ‘grafische partituren’ steeds meer worden uitgevoerd. Grafische partituren ontstonden in de jaren zestig van de vorige eeuw, om muzikanten meer speelvrijheid te geven. Engelen karakteriseert zijn partituren als “gestructureerde improvisaties”. Voor elk stuk bedenkt hij een notatiesysteem, bestaande uit tekens en figuren. Engelen: “Enkele parameters in zo’n partituur, zoals tijdsduur, volume en speelmateriaal, liggen vast, de rest is aan de uitvoerenden. Meestal zijn dat klassiek geschoolde muzikanten met inlevingsvermogen en improvisatietalent.”
Behalve instrumentele muziek maakt hij ook klankinstallaties. Aan een façade van een leegstaand Karstadt-gebouw hing hij een stortkoker waaruit geluiden van zijn knorrende maag te horen zijn, en voor de Bundesgartenshow in Schwerin realiseerde hij een installatie, te horen in een bouwwagen, waarin een strijkkwartet, wilde zwijnen, kikkers en tuinarbeiders die op lege flessen blazen, figureren. De klank verandert op basis van de data van een weerstation. Op dit moment is de installatie genaamd Meteophon te beluisteren in Haus am Waldsee in Berlijn.
Pas nadat hij twaalf jaar geleden naar Berlijn verhuisde, ging Engelen zich intensief bezighouden met klankinstallaties en grafische partituren. Over de stukken die hij in de beginperiode maakte, heeft hij nu zo zijn twijfels: “Het was vrij naïef allemaal.” Lange tijd waren zijn gevoelens over zijn nieuwe métier ambivalent. Na een project in het stadspark in Aken in 2003 realiseerde hij zich dat hij drie uur muziek op zijn cv staan. “Best veel, Webern heeft maar één uur gescheven.” Lachend: “Maar vijf minuten Webern zijn waarschijnlijk beter dan die drie uur van mij.” Hij vertelt het alsof het hem allemaal is overkomen. “Mijn stukken worden vaak gespeeld door muzikanten die veel beter zijn dan ik als componist. Maar ze vrágen me om stukken. Ik zit hier niet een beetje op te scheppen; af en toe is het een beetje vreemd.”
Het werk van William Engelen, schreef critica Gisela Nauck in 2008, “is zo eigenzinnig dat het zich zelfs in het toch veelzijdige spectrum van de eigentijdse componisten niet laat rangschikken. (…) Het is muziek die zich niet zozeer door zijn bijzondere klanken legitimeert, maar door een van werk tot werk verschillende relatie tot het beeld, de ruimte en de akoestiek.” Engelen, in reactie op die woorden: “Zo weet je tenminste waar je staat.” Waarna een volle lach volgt.
In zijn intuïtieve en subjectieve, vaak op dagboekaantekeningen gebaseerde werkwijze voelt hij zich nog steeds een conceptuele kunstenaar – die ook nog steeds beeldend werk maakt. Zo is hij nu bezig met de renovatie van een 125 meter lang viaduct in Düsseldorf, een werk dat hij als titel Wo bist du geboren? meegaf. Engelen vroeg de inwoners van de wijk Oberbilk, met tal van nationaliteiten en culturen, in hun moedertaal hun geboorteplaats op te schrijven. Die worden verwerkt in de wanden van het viaduct, waardoor een soort utopische landkaart ontstaat. Ook de ontwerpen van groenvoorziening en het licht in het viaduct zijn van zijn hand.
Voor Engelen staat vast dat hij pas als kunstenaar in Berlijn zijn plek heeft gevonden. “In Duitsland is veel aandacht voor de combinatie beeld en geluid. In Nederland ken ik vooral Monique Toebosch, Edwin van der Heide en Paul Devens die op dit terrein actief zijn. Berlijn is een echte theaterstad. Door festivals en ontmoetingen met componisten en muzikanten kwam ik hier met hedendaagse muziek in aanraking. Eerst als liefhebber, later als maker en schrijver. Ik weet niet of ik in Nederland zo met klank en muziek zou zijn gaan werken.”
In deze bouwwagen, in de beeldentuin van Haus am Waldsee in Berlin, is sinds 2 juli het werk Meteophon van William Engelen te beluisteren. Meteophon is een klankinstallatie op basis van data van een weerstation, uitgevoerd met klanken van een strijkkwartet, knorgeluiden van wilde zwijnen, gekwaak van kikkers en gezang en het blazen op lege bierflessen door plantsoenarbeiders.
William Engelen
1964 geboren in Weert
1982-1987 kunstacademie Maastricht
1989-1991 Jan van Eyck Academie Maastricht
vanaf 1997 Berlijn
recent werk:
2009 Fräulein Grosch, Tonspur Museum Quartier Wenen
Komponenten für Akkordeon, Museum Abteiberg Mönchengladbach
2010 Verstrijken voor Ko Ishikawa en Yu-un voor shakuhachi, Tokyo
Meteophon, Haus am Waldsee, Berlijn
